Soạn bài Thuật ngữ
I. Thuật ngữ là gì?
1. So sánh hai cách giải thích sau đây về nghĩa của từ nước và từ muối.
a) Cách thứ nhất:
– Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,…
– Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.
b) Cách thứ hai:
– Nước là hợp chất các nguyên tố hi-đrô và ô xi, có công thức là H2O.
– Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc a-xít.
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.
2. Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.
2. Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.
– Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hoà tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc.
– Ba-dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít.
– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
– Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10.
a) Em đã học cách định nghĩa này ở những bộ phận nào?
b) Những từ ngữ được định nghĩa (in đậm: Thạch nhũ; Ba-dơ; Ần dụ; Phân số thập phân) chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?
II. Đặc điểm của thuật ngữ
1. Thử tìm xem những thuật ngữ dẫn trong mục I.2 ở trên còn có nghĩa nào khác không?
2. Cho biết trong hai ví dụ sau, ở ví dụ nào, từ muối có sắc thái biểu cảm.
a) Muối là hợp chất có thể hoà tan trong nước.
b) Tay nâng chén muối đĩa gừng,
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.
(Ca dao)
III. Luyện tập
III. Luyện tập
1. Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hóa học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào.
– /…/ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.
– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,…
– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.
– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.
– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.
– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.
– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.
– /…/ là lực hút của Trái Đất.
– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.
– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.
– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.
– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.
– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,…
– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.
– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.
– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.
– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.
– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.
– /…/ là lực hút của Trái Đất.
– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.
– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.
– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.
– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.
2. Đọc đoạn trích sau đây:
Nếu được làm hạt giống để mùa sau
Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa
Vui gì hơn làm người lính đi đầu
Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!
Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa
Vui gì hơn làm người lính đi đầu
Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!
(Tố Hữu, Chào xuân 67)
Trong đoạn trích này, điểm tựa có được dùng như một thuật ngữ vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?
3. Trong hóa học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong đó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.
Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.
a) Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông , biển,… là một hỗn hợp.
b) Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.
hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.
4.Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi.
4.Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi.
Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá heo, cá voi)?
5. Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được.
Hiện tượng đồng âm này có vi phạm một nguyên tắc thuật ngữ – một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?
Lời giải:
I. Thuật ngữ là gì?
Câu 1 trang 87 SGK Ngữ văn 9 tập 1: So sánh hai cách giải thích sau đây về nghĩa của từ nước và từ muối.
a) Cách thứ nhất:
– Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,…
– Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.
b) Cách thứ hai:
– Nước là hợp chất các nguyên tố hi-đrô và ô xi, có công thức là H2O.
– Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc a-xít.
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.
Trả lời:
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.
Trả lời:
Có 2 cách giải thích nghĩa của từ nước
- Cách 1: Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,...
- Cách 2: Nước là hợp chất của các nguyên tố hi-đrô và ô - xi, có công thức là H2O
* Nhận xét:
- Cách giải thích thứ 1 dừng lại ở đặc tính bên ngoài của sự vật, hình thành trên cơ sở kinh nghiệm và đây là cách giải nghĩa từ thông thường.
- Cách giải thích thứ 2 thể hiện được những đặc tính bên trong của sự vật và đây là giải nghĩa của thuật ngữ. Cách giải thích này không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hóa học.
Câu 2 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.
- Cách 1: Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,...
- Cách 2: Nước là hợp chất của các nguyên tố hi-đrô và ô - xi, có công thức là H2O
* Nhận xét:
- Cách giải thích thứ 1 dừng lại ở đặc tính bên ngoài của sự vật, hình thành trên cơ sở kinh nghiệm và đây là cách giải nghĩa từ thông thường.
- Cách giải thích thứ 2 thể hiện được những đặc tính bên trong của sự vật và đây là giải nghĩa của thuật ngữ. Cách giải thích này không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hóa học.
Câu 2 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.
– Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hoà tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc.
– Ba-dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít.
– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
– Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10.
a) Em đã học cách định nghĩa này ở những bộ phận nào?
b) Những từ ngữ được định nghĩa (in đậm: Thạch nhũ; Ba-dơ; Ần dụ; Phân số thập phân) chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?
Trả lời:
Trả lời:
Xác định các bộ môn cho các định nghĩa:
- thạch nhũ: thuật ngữ trong bộ môn Địa lí
- ba-dơ: thuật ngữ trong bộ môn Hóa học
- ẩn dụ: thuật ngữ trong bộ môn Ngữ văn
- phân số thập phân: thuật ngữ trong bộ môn Toán học
* Những từ ngữ đó được dùng chủ yếu trong các loại văn bản về khoa học, công nghệ.
- thạch nhũ: thuật ngữ trong bộ môn Địa lí
- ba-dơ: thuật ngữ trong bộ môn Hóa học
- ẩn dụ: thuật ngữ trong bộ môn Ngữ văn
- phân số thập phân: thuật ngữ trong bộ môn Toán học
* Những từ ngữ đó được dùng chủ yếu trong các loại văn bản về khoa học, công nghệ.
Ghi nhớ:Thuật ngữ là những từ ngữ biểu thị khái niệm khoa học, công nghệ, thường được dùng trong các văn bản khoa học, công nghệ.
II. Đặc điểm của thuật ngữ:
Câu 1 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Thử tìm xem những thuật ngữ dẫn trong mục I.2 ở trên còn có nghĩa nào khác không?
Trả lời:
Câu 1 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Thử tìm xem những thuật ngữ dẫn trong mục I.2 ở trên còn có nghĩa nào khác không?
Trả lời:
* Các từ ngữ thạch nhũ, ba-dơ, ẩn dụ, phân số thập phân... không có nghĩa nào khác nghĩa đã được giải thích.
Câu 2 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Cho biết trong hai ví dụ sau, ở ví dụ nào, từ muối có sắc thái biểu cảm.
Câu 2 trang 88 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Cho biết trong hai ví dụ sau, ở ví dụ nào, từ muối có sắc thái biểu cảm.
a) Muối là hợp chất có thể hoà tan trong nước.
b) Tay nâng chén muối đĩa gừng,
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.
(Ca dao)
Trả lời:* - Muối là một hợp chất có thể hoà tan trong nước. Đây là thuật ngữ, không có tính biểu cảm
* - Tay nâng chén muối đĩa gừng/ Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau
Từ muối là từ thông thường, gừng cay muối mặn chỉ tình cảm sâu đậm của con người.
* - Tay nâng chén muối đĩa gừng/ Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau
Từ muối là từ thông thường, gừng cay muối mặn chỉ tình cảm sâu đậm của con người.
Ghi nhớ:
+ Về nguyên tắc, trong một lĩnh vực khoa học, công nghệ nhất định, mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị một khái niệm và ngược lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ.
+ Thuật ngữ không có tính biểu cảm
III. Luyện tập:
Câu 1 trang 89 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hóa học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào.
– /…/ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.
– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,…
– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.
– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.
– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.
– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.
– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.
– /…/ là lực hút của Trái Đất.
– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.
– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.
– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.
– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.
– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,…
– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.
– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.
– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.
– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.
– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.
– /…/ là lực hút của Trái Đất.
– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.
– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.
– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.
– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.
Trả lời:
- Lực: là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác (Vật lí)
- Xâm thực: là làm hủy hoại dần dần lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,... (Địa lí)
- Hiện tượng hóa học: là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới (Hóa học)
- Trường từ vựng: là tập hợp của những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa (Ngữ văn)
- Di chỉ: là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa (Lịch sử)
- Thụ phấn: là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy (Sinh học)
- Lưu lượng: là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s (Địa lí)
- Trọng lực: là lực hút của Trái Đất (Vật lí)
- Khí áp: là sức ép của khí quyển lên bề mặt Trái Đất (Địa lí)
- Đơn chất: là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên (Hóa học).
- Thị tộc phụ hệ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ. (Lịch sử)
- Đường trung trực: là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm chính giữa của đoạn thẳng ấy. (Toán học)
- Xâm thực: là làm hủy hoại dần dần lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,... (Địa lí)
- Hiện tượng hóa học: là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới (Hóa học)
- Trường từ vựng: là tập hợp của những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa (Ngữ văn)
- Di chỉ: là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa (Lịch sử)
- Thụ phấn: là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy (Sinh học)
- Lưu lượng: là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s (Địa lí)
- Trọng lực: là lực hút của Trái Đất (Vật lí)
- Khí áp: là sức ép của khí quyển lên bề mặt Trái Đất (Địa lí)
- Đơn chất: là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên (Hóa học).
- Thị tộc phụ hệ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ. (Lịch sử)
- Đường trung trực: là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm chính giữa của đoạn thẳng ấy. (Toán học)
Câu 2 trang 90 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Đọc đoạn trích sau đây:
Nếu được làm hạt giống để mùa sau
Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa
Vui gì hơn làm người lính đi đầu
Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!
Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa
Vui gì hơn làm người lính đi đầu
Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!
(Tố Hữu, Chào xuân 67)
Trả lời:
Trong đoạn trích này, điểm tựa có được dùng như một thuật ngữ vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?
Từ điểm tựa ở đây không được dùng như một thuật ngữ Vật lí mà nó được dùng chỉ nơi làm chỗ dựa chính (ví như điểm tựa của đòn bẩy)Câu 3 trang 90 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Trong hóa học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong đó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.
-> Từ hỗn hợp trong câu trên được dùng như một thuật ngữ
b. Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.
-> Từ hỗn hợp trong câu trên được dùng như một từ thông thường
* Đặt câu: Đó là một loại thức ăn hỗn hợp được chế biến từ nhiều nguyên vật liệu khác nhau.
Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.
a) Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông , biển,… là một hỗn hợp.
b) Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.
hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.
Trả lời:
a. Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông, biển,... là một hỗn hợp.-> Từ hỗn hợp trong câu trên được dùng như một thuật ngữ
b. Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.
-> Từ hỗn hợp trong câu trên được dùng như một từ thông thường
* Đặt câu: Đó là một loại thức ăn hỗn hợp được chế biến từ nhiều nguyên vật liệu khác nhau.
Câu 4 trang 90 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi.
Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá heo, cá voi)?
Trả lời:
Định nghĩa từ cá (sinh học): động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây, thở bằng mang.
Theo cách hiểu thông thường của người Việt, cá không nhất thiết phải thở bằng mang (cá sấu, cá voi, cá heo...)
Theo cách hiểu thông thường của người Việt, cá không nhất thiết phải thở bằng mang (cá sấu, cá voi, cá heo...)
Câu 5 trang 90 SGK Ngữ văn 9 tập 1: Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được.
Hiện tượng đồng âm này có vi phạm một nguyên tắc thuật ngữ – một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?
Trả lời:
Hiện tượng đồng âm giữa thuật ngữ “thị trường” của kinh tế học và của vật lí học không vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm, vì 2 thuật ngữ này được dùng trong 2 lĩnh vực khoa học riêng biệt chứ không phải trong cùng một lĩnh vực.
+ Mở rộng xem đầy đủ