Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ

I. Đọc - Hiểu văn bản

Câu 1 : Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện gì ? Em hãy kể tóm tắt diễn biến câu chuyện đó.

- Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể lại câu chuyện một đêm không ngủ của Bác Hồ trên đường đi chiến dịch trong thời kì kháng chiến chống thực dân Pháp và cảm nghĩ của người chiến sĩ về Bác.

- Diễn biến câu chuyện có thể tóm tắt như sau :

Trong một đêm khuya, để chuẩn bị cho chiến dịch ngày mai, Bác Hồ ở cùng lán với bộ đội trong rừng. Bên bếp lửa, Bác không ngủ vì thương đoàn dân công giờ này còn phải chịu rét mướt khổ sở ngoài rừng sâu mưa đêm rả rích. Bác không ngủ nên Bác đi lại săn sóc giấc ngủ cho những người bộ đội để sáng hôm sau hành quân đi vào các trận đánh với quân thù. Chứng kiến cảnh đó, anh vô cùng cảm phục tấm lòng cao cả của Bác.

Câu 2 : Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của ai ? Cách miêu tả đó có tác dụng gì đối với việc thể hiện tâm hồn cao đẹp của Bác Hồ và tấm lòng của anh bộ đội đối với lãnh tụ ?

Hình tượng Bác Hồ trong bài thơ được miêu tả qua con mắt và cảm nghĩ của anh (đội viện) chiến sĩ. Anh vừa là người chứng kiến một đêm không ngủ của Bác, vừa trực tiếp được đối thoại với Bác cho nên câu chuyện được kể lại một cách tự nhiên, sinh động ; đồng thời giúp cho hình tượng trung tâm của bài thơ là Bác Hồ được phản ánh vừa chân thực vừa khách quan.

Câu 3 : Bài thơ kể lại hai lần anh đội viên thức dậy nhìn thấy Bác không ngủ. Em hãy so sánh tâm trạng và cảm nghĩ của anh đội viên đối với Bác Hồ trong hai lần đó.
* Vì sao trong bài thơ tác giả không kể lần thứ hai ? Qua cảm nghĩ của anh đội viên, hình ảnh Bác Hồ và tấm lòng của Bác đã được khắc họa sâu đậm như thế nào ?

- Lần thứ nhất thức dậy :

+ Từ ngạc nhiên : Trời khuya Bác vẫn ngồi

+ Trào dâng niềm thương Bác : Càng nhìn lại càng thương

+ Cảm động khi chứng kiến cảnh Bác chăm sóc các chiến sĩ.

+ Trạng thái của anh chiến sĩ như đang trong giấc mộng, anh cảm nhận được sự gần gũi và vĩ đại của vị lãnh tụ.

- Lần thứ ba thức dậy :

+ Tâm trạng từ hoảng hốt tới tha thiết lo lắng : Mời Bác ngủ

+ Anh đội viên cảm nhận được tấm lòng yêu thương vô hạn của Bác đối với bộ đội và nhân dân.

+ Cuối cùng "Anh thức luôn cùng Bác".

- Trong bài không đề cập đến lần thức dậy thứ hai của anh vì :

+ Lần thứ ba “Bác vẫn ngồi đinh ninh”chứng tỏ, trong đêm ấy anh đội viên thức dậy nhiều lần, lần nào cũng chứng kiến Bác không ngủ.

+ Trong lần thứ ba anh không nén được cảm xúc nên “nằng nặc” mời Bác đi ngủ.

- Hình ảnh Bác gần gũi, thân thương, tấm lòng bao dung, vĩ đại của Bác được khắc họa chân thực qua lời kể của anh đội viên.

Câu 4 : Hãy cho biết vì sao trong đoạn kết nhà thơ lại viết :
                        …
                        Đêm nay Bác không ngủ
                        Vì một lẽ thường tình
                        Bác là Hồ Chí Minh.

Nhà thơ viết như vậy chẳng có sai. Bác là Hồ Chí Minh, bác mới lo lắng cho bộ đội, cho nhân dân đến mất ngủ. Bác là lãnh tụ vĩ đại của dân tộc, Bác mới có tấm lòng bao bọc những người con đang chiến đấu, đang chịu mưa rét ngoài rừng kia vì một nền độc lập.

Câu 5 : Bài thơ được làm theo thể thơ gì ? ( số tiếng trong một dòng thơ, số dòng trong một khổ thơ, cách gieo vần trong một khổ thơ và giữa hai khổ thơ). Thể thơ ấy có thích hợp với cách kể chuyện của bài thơ không ?

- Đây là thể thơ ngũ ngôn, mỗi dòng 5 tiếng, thường được gieo vần ở tiếng cuối cùng ở mỗi dòng thơ.

+ Trong một khổ 4 dòng thì vần ở dòng 2 và 3.

+ Trong hai khổ nối nhau thì vần ở dòng 4 khổ này với dòng 1 khổ kia.

- Đây là lối thơ của vè, hát giặm, rất thích hợp cho việc kể chuyện.

Câu 6 : Tìm những từ láy trong bài thơ và cho biết giá trị biểu cảm của một số từ láy mà em cho là đặc sắc. 

- Từ láy tạo hình : trầm ngâm, xơ xác, đinh ninh, lồng lộng, ...

- Từ láy tăng giá trị biểu cảm : mơ màng, thổn thức, thầm thì, bồn chồn, hốt hoảng, nằng nặc, phăng phắc, lâm thâm, ...

II. Luyện tập 
Câu 1 : Tập đọc diễn cảm bài thơ và học thuộc lòng năm khổ thơ đầu.

Học sinh tự thực hiện

Câu 2 : Dựa theo bài thơ, em hãy viết bài văn ngắn bằng lời của người chiến sĩ kể về kỉ niệm một đêm được ở bên Bác Hồ khi đi chiến dịch. 

Có thể tham khảo bài sau 

Tôi bàng hoàng giật mình khi trời đã khuya rồi mà Bác vẫn ngồi tư lự bên bếp lửa. Bác bỏ củi vào cho ngọn lửa bùng lên ấm áp, rồi Bác đi rất nhẹ nhàng để dém chăm cho từng chiến sĩ. Bác đang quan tâm tới giấc ngủ của bộ đội. Vị lãnh tụ aayskhoong chỉ lo cho vận mệnh dân tộc mà còn lo cho từng con người. Đó là những cử chỉ săn sóc của người mẹ!

Tôi ứa nước mắt và thiếp đi trong sung sướng. Quên cả trận đánh khốc liệt ngày mai, tôi nhẹ nhàng trôi vào giấc ngủ như thủa nào nằm yên trong lòng mẹ.

Lần thứ hai tôi thức dậy. Thật bất ngờ, Bác vẫn chăm chút cho chiếc bếp lửa để xua đi cái rét mướt theo mưa dầm rả rích chốn núi rừng. Tôi lặng yên miên man nghĩ và lại thiếp đi.

Lần thứ ba thức dậy có là là nhờ bếp lửa được bùng to và ấm áp hơn. Tôi không kìm lòng mình được nữa nên năn nỉ mời Bác ngủ. Bác dỗ dành tôi phải ngủ ngon. Bác nói Bác ngủ không an lòng. Tôi hiểu, dù không nhìn thấy bằng mắt nhưng tấm lòng Người nhìn thấy đoàn dân công ngủ cơ cực trong cái rét, cái khổ ngoài rừng mưa ...

Quả thật tình thương của Bác dành cho con người là một lẽ thường tình không so đo, tính toán hoặc đặt ra điều kiện nào.