Soạn bài Thực hành về thành ngữ, điển cố

1. Tìm thành ngữ trong đoạn thơ sau, phân biệt với từ ngữ thông thường về cấu tạo và đặc điểm ý nghĩa.Lặn lội thân cò khi quãng vắng,
Eo sèo mặt nước buổi đò đông.
Một duyên hai nợ âu đành phận
Năm nắng mười mưa dám quản công.
 2. Phân tích giá trị nghệ thuật của các thành ngữ in đậm (về tính hình tượng, tính biểu cảm, tính hàm súc) trong các câu sau:
 
- Người nách thước kẻ tay dao
Đầu trâu mặt ngựa ào ào như sôi.
 
- Một đời được mấy anh hùng
Bõ chi cá chậu chim lồng mà chơi!
 
- Đội trời đạp đất ở đời
Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông.
 
3. Đọc lại chú thích về những điển cố in đậm ở hai câu thơ sau trong bài Khóc Dương Khuê và cho biết như thế nào là điển cố.
 
Giường kia treo cũng hững hờ
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn
 
4. Dựa vào chú thích trong các văn bản đã học, hãy phân tích tính hàm súc, thâm thúy của điển cố trong những câu thơ sau:
 
- Sầu đong càng lắc càng đầy
Ba thu dọn lại một ngày dài ghê
 
- Nhớ ơn chín chữ cao sâu
Một ngày một ngả bóng dâu tà tà
 
- Khi về hỏi liễu Chương Đài
Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay
- Bấy lâu nghe tiếng má đào
Mắt xanh chẳng để ai vào có không?
 
5. Thay thế thành ngữ bằng các từ ngữ thông thường, tương đương về nghĩa. Nhận xét về sự khác biệt về hiệu quả của mỗi cách diễn đạt.
a) Này các cậu, đừng có mà ma cũ bắt nạt ma mới. Cậu ấy vừa mới chân ướt chân ráo đến mình phải tìm cách giúp đỡ chứ.
b) Họ không đi tham quan, không đi thực tế kiểu cưỡi ngựa xem hoa mà đi chiến đấu thực sự, đi làm nhiệm vụ của những chiến sĩ bình thường.
 
6. Đặt câu với mỗi thành ngữ sau:
mẹ tròn con vuông
trứng mà đòi khôn hơn vịt
nấu sử sôi kinh
lòng lang dạ thú
phú quý sinh lễ nghĩa.
đi guốc trong bụng
nước đổ đầu vịt
dĩ hòa vi quý
con nhà lính tính nhà quan
thấy người sang bắt quàng làm họ
 
7. Đặt câu với các điển cố
 
gót chân Asin
nợ như chúa chổm
đẽo cày giữa đường
gã Sở Khanh
sức trai Phù Đổng
Lời giải:

Câu 1: Tìm thành ngữ trong đoạn thơ sau, phân biệt với từ ngữ thông thường về cấu tạo và đặc điểm ý nghĩa
 
Lặn lội thân cò khi quãng vắng,
Eo sèo mặt nước buổi đò đông.
Một duyên hai nợ âu đành phận
Năm nắng mười mưa dám quản công.
:
* Hai thành ngữ đó là:
- Một duyên hai nợ: hàm ý nói bà Tú lấy chồng cái duyên chỉ có một (ít) mà cái nợ lại đến hai (nhiều) để chỉ nỗi vất vả của bà tú.
- Năm nắng mười mưa: chỉ sự vất vả, cực nhọc, dãi dầu mưa nắng.
* Phân biệt: 
- Nếu so với các từ ngữ thông thường như giải thích ở trên, ta thấy thành ngữ thường đơn giản, ngắn gọn nhưng nội dung lại đầy đủ, sinh động, diễn tả được nhiều ý nghĩa khác nhau và có giá trị biểu cảm cao hơn.
- Hai thành ngữ trên phối hợp với nhau với phối hợp với các cụm từ có ý nghĩa gần giống thành ngữ như lặn lội thân cò, eo sèo mặt nước đã khắc họa được hình ảnh bà Tú vất vả, tần tảo, đảm đang, tháo vát trong việc mưu sinh cho cả gia đình.
 
Câu 2: Phân tích giá trị nghệ thuật của các thành ngữ in đậm (về tính hình tượng, tính biểu cảm, tính hàm súc) trong các câu sau:
 
- Người nách thước kẻ tay dao
Đầu trâu mặt ngựa ào ào như sôi.
 
- Một đời được mấy anh hùng
Bõ chi cá chậu chim lồng mà chơi!
 
- Đội trời đạp đất ở đời
Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông.
 
* Giá trị nghệ thuật của các thành ngữ in đậm
- Đầu trâu mặt ngựa: biểu hiện được tính chất hung hãn, dã man của bọn nha lại trong hoàn cảnh gia đình Kiều bị vu oan.
- Chim lồng cá chậu: biểu hiện cảnh sống tù túng, chật hẹp, mất tự do, mặc dù vẻ ngoài của cuộc sống tỏ ra hào nhoáng, hoa mĩ.
- Đội trời đạp đất: biểu hiện được lối sống và hành động tự do, không chịu sự bó buộc và khuất phục trước quyền uy. Thành ngữ này thể hiện sự ngợi ca, ngưỡng mộ của Nguyễn Du đối với khí phách của Từ Hải.
 
Câu 3: Đọc lại chú thích về những điển cố in đậm ở hai câu thơ sau trong bài Khóc Dương Khuê và cho biết như thế nào là điển cố.
 
Giường kia treo cũng hững hờ
Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn
 
- Giường kia: mượn ý từ câu chuyện của Trần Phồn đời Hậu Hán. Trần Phồn có bạn là Tử Trĩ. Phồn Quý bạn đến mức dành riêng cho bạn một chiếc giường, khi bạn đến chơi thì hạ xuống, lúc về thì lại treo giường lên.
- Đàn kia: mượn ý từ câu chuyện kể về tình bạn giữa Bá Nha và Chung Tử Kì. Bá Nha là người đàn giỏi, còn Chung Tử Kì chỉ cần nghe tiếng đàn của Bá Nha là hiểu được ý tưởng của người đánh đàn. Sau khi Tử Kì chết, Bá Nhá đã treo đàn không gảy nữa vì cho rằng không còn ai có thể hiểu được tiếng đàn của mình.
=> Cả hai điển cố Nguyễn Khuyến đều dùng để nói đến tình bạn giữa mình và Dương Khuê, cũng thắm thiết, tri kỉ như thế. Mất bạn, chẳng còn ai hiểu được lòng mình.
- Về điển cố: Điển cố không có tính chất cố định về cấu tạo như thành ngữ nhưng cũng mang tính cụ thể, xuất phát từ những sự kiện hoặc sự tích cụ thể trong quá khứ để nói về những điều trong cuộc sống hiện tại. Điển cố thường có hình thức ngắn gọn nhưng ý nghĩa lại hàm súc.
 
Câu 4: Dựa vào chú thích trong các văn bản đã học, hãy phân tích tính hàm súc, thâm thúy của điển cố trong những câu thơ sau:
 
- Sầu đong càng lắc càng đầy
Ba thu dọn lại một ngày dài ghê
 
- Nhớ ơn chín chữ cao sâu
Một ngày một ngả bóng dâu tà tà
 
- Khi về hỏi liễu Chương Đài
Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay
 
- Bấy lâu nghe tiếng má đào
Mắt xanh chẳng để ai vào có không?
 
- Ba thu: Kinh Thi có câu: 1 ngày không thấy mặt nhau lâu như ba mùa thu --> điển cố này muốn nói Kim Trọng đã tương tư Thúy Kiều thì một ngày không thấy mặt mà có cảm giác lâu như ba năm.
- Chín chữ: Kinh Thi kể chín chữ nói về công ơn của cha mẹ đối với con cái: sinh, cúc, phủ, súc, trưởng, dục, cố, phục, phúc. Thúy Kiều nghĩ đến công lao của cha mẹ đối với mình, mà Kiều thì sống nơi đất khách, chưa có dịp đền đáp công lao của cha mẹ.
- Liễu Chương Đài: Gợi chuyện xa xưa của người đi làm quan ở xa, viết thư về thăm vợ con với câu: "Cây liễu ở Chương Đài xưa xanh xanh – Nay có còn không – Hay là tay khác đã vịn bẻ mất rồi?". Điển cố để diễn tả tâm trạng của Thúy Kiều khi nàng nghĩ đến cảnh Kim Trọng trở về chốn hẹn xưa thì Kiều đã thuộc về người khác.
- Mắt xanh: Chuyện xưa kể rằng Nguyễn Tịch đời Tấn quý ai thì tiếp bằng mắt xanh (lòng đen của mắt), không ưa ai thì mắt trắng (lòng trắng). Dẫn điển cố này để nói về cách nhìn nhận của Từ Hải về phẩm giá của nàng Kiều; mặc dù phải sống trong chốn lầu xanh, phải tiếp nhiều khách làng chơi, nhưng nàng chưa hề quý ai.


 
Câu 5: Thay thế thành ngữ bằng các từ ngữ thông thường, tương đương về nghĩa. Nhận xét về sự khác biệt về hiệu quả của mỗi cách diễn đạt.
a) Này các cậu, đừng có mà ma cũ bắt nạt ma mới. Cậu ấy vừa mời chân ướt chân ráo đến mình phải tìm cách giúp đỡ chứ.
b) Họ không đi tham quan, không đi thực tế kiểu cưỡi ngựa xem hoa mà đi chiến đấu thực sự, đi làm nhiệm vụ của những chiến sĩ bình thường.
 
Trả lời:
a)
- Ma cũ bắt nạt ma mới: Người cũ cậy quen biết nhiều người mà lên mặt, dọa dẫm, bắt nạt người mới đến. Có thể thay bằng: bắt nạt người mới.
- Chân ướt chân ráo: vừa mới đến, còn lạ lẫm.
=> Thay thế: Này các cậu, đừng có cho mình là người cũ mà bắt nạt người mới tới. Cậu ấy vừa mới đến, còn lạ lẫm, mình phải tìm cách giúp đỡ chữ.
b)
- Cưỡi ngựa xem hoa: Làm việc qua loa, không tìm hiểu thấu đáo giống như người cưỡi ngựa đi nhanh, không thể thưởng thức được vẻ đẹp của hoa.
=> Thay thế: Họ không đi tham quan, không đi thực tế một cách qua loa mà đi chiến đấu thực sự, đi làm nhiệm vụ của những chiến sĩ bình thường.
* Nhận xét: Khi thay các thành ngữ bằng cách diễn đạt thông thường, có thể thấy. Nghĩa cơ bản không thay đổi, nhưng câu văn đã mất đi tính hình tượng, mất sắc thái biểu cảm và phải diễn đạt dài dòng, không hàm súc.
 
Câu 6: Đặt câu với mỗi thành ngữ sau:
mẹ tròn con vuông
trứng mà đòi khôn hơn vịt
nấu sử sôi kinh
lòng lang dạ thú
phú quý sinh lễ nghĩa.
đi guốc trong bụng
nước đổ đầu vịt
dĩ hòa vi quý
con nhà lính tính nhà quan
thấy người sang bắt quàng làm họ
 
Đặt câu:
- Ôi, may quá! Vậy là mẹ tròn con vuông. Chúc mừng nhé!
- Trứng mà đòi khôn hơn vịt có ngày mang họa vào thân
- Nhờ chăm chỉ học tập, nấu sử sôi kinh mấy năm trời, bạn Linh đã đỗ đại học với số điểm rất cao.
- Những kẻ lòng lang dạ thú thì luôn tìm cách hãm hại người khác
- Xã hội nay hay xưa đều thế phú quý sinh lễ nghĩa là điều hiển nhiên.
- Cậu đừng nói dối, tớ đi guốc trong bụng cậu rồi đấy!
- Giời tao mới biết mấy đứa chậm hiểu kiểu nước đổ đầu vịt là có thật.
- Anh em trong nhà phải nhường nhịn nhau, dĩ hòa vi quý các cháu ạ!
- Nhà nghèo nhưng lại quen thói học đòi, đúng là con nhà lính tính nhà quan.
- Tôi không quen biết chị, đừng thấy người sang bắt quàng làm họ nhé!
 
Câu 7: Đặt câu với các điển cố
gót chân Asin
nợ như chúa chổm
đẽo cày giữa đường
gã Sở Khanh
sức trai Phù Đổng
 
Đặt câu:
 
- Tao đã nắm được gót chân Asin của hắn rồi mày ạ.
- Thời buổi khó khăn, kinh doanh không thành nên vợ chồng nó nợ như chúa chổm.
- Làm việc gì thì cũmà không có chính kiến của mình thì là kẻ đẽo cày giữa đường.
- Ở thời buổi bấy giờ thiếu gì những gã Sở Khanh chuyên lừa gạt những người phụ nữ thật thà.
- Với sức trai Phù Đổng, tuổi trẻ hôm nay có đủ sức mạnh để làm nên những điều kì diệu.

Giải các bài tập Tuần 6 SGK Ngữ văn 11 •Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc : Tác giả Nguyễn Đình Chiểu •Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc : Tác phẩm •Thực hành về thành ngữ, điển cố
Bài trước Bài sau
+ Mở rộng xem đầy đủ